مقدمه
جدِ اعليِ خاندان؛ حاج محمد موسي تاجر طهراني در سال منع استعمال تنباكو (سال ١٢٦٧ خورشيدي) حدوداً ٦٢ ساله بوده اند و در آن تاريخ، ٩ فرزند از ١١ فرزند خود را داشته اند. بعلاوه؛ تعدادي از نوه هاي ايشان نيز بدنيا آمده بودند (محمد حسين/متولد ١٢٥٨ و حسن/ متولد ١٢٦٠ – فرزندان حاج محمد علي، صاحب سلطان/متولد ١٢٦٠، علي اصغر/متولد ١٢٦٢ و محمد صادق/ متولد ١٢٦٥ – فرزندان حاج محمد كاظم و نرگس خاتون/متولد ١٢٦٥ – فرزند حاجيه مريم سلطان).
نهضت تنباكو
بخشهاي اعظم متن زير بر گرفته از سايت “راسخون rasekhoon.net” است:
در میان وقايع مهم رخداده در نيمه دوم قرن نوزدهم در ايران، نهضت تنباكو ازجایگاه ویژه ای برخوردار است. زیرا این قیام از یک سو اولین تجربه ی مبارزه با استعمار با ماهیت اسلامی بوده و از سوی دیگر، در اوج استبداد داخلی پادشاهان قاجاریه – ناصرالدین شاه – به وقوع پیوست و پرده ی ظلمانی ترس و وحشت را از دل ملتی که شاهد چپاول و غارت ثروتهای مادی و معنوی خود،بود بیرون انداخت. قیام امت اسلامی به رهبری مرجع بزرگ آیت الله میرزا حسن شیرازی علیه توطئه مشترک داخلی و خارجی ضربه محکمی بر پیکر استبداد داخلی و استعمار خارجی وارد کرد تا امتیاز ننگین و شرم آور تنباکو که بیش از نفوذ کفار را در کشور اسلامی ایران توسعه می داد،لغو کنند.حمایت بی دریغ و همه جانبه ی مردم ایران از حکم عالی بزرگ،ثابت کرد که اسلام و روحانیت نفوذ عمیقی در دلهای مردم مسلمان ایران داشته و قادر به مقاومت در برابر هر توطئه ای می باشند.قیام اسلامی تنباکو را می توان اولین نهضت بیداری مردم ایران برای به دست آوردن حقوق خود از بیگانگان و استبداد پادشاهان ایران دانست که خود طلیعه ی نهضت مشروطیت شد؛ نهضتی که باعث تحولات سیاسی و اجتماعی چشمگیری در تاریخ ایران گردید.
زمینهِ واگذاری امتیاز تنباکو
استعمال توتون و تنباکو از زمان صفویه، بویژه از زمان شاه عباس کبیر، در ایران رواج پیدا کرد . وی هرچند می خواست استفاده ازآن را منع کند اما موفق به این کار نشد.از آن زمان کم کم تعداد معتادان به توتون و تنباکو افزایش پیدا کرد تا این که در زمان ناصر الدین شاه به چند میلیون نفر رسید.به همین دلیل یکی از وزیران (1) ناصرالدین شاه به فکر انحصار آن افتاد تا برای افزایش مالیات، آن را در اختیار و کنترل دولت قرار دهد. وی قانون پیشنهادی خود را به نام (قانون اداره انحصاریه توتون و تنباکو) ارائه داد که مورد تصویب ناصرالدین شاه قرار نگرفت. سرانجام وی در سال بعد مقررات دیگری را تهیه کرد و به تصویب ناصرالدین شاه رساند و شاه دستور اجرای آن را به (میرزا علی اصغر خان امین السلطان) صدر اعظم داد، اما به علت مخالفت علما که این عمل را غیر شرعی و بدعت در دین می دانستند اجرا نشد.(2)
ناصرالدین شاه در سال ١٢٦٥ ه.ش/١٨٨٩ میلادی برای سومین بار تصمیم گرفت،به بهانه بازدید از پیشرفت کشورهای اروپایی، از طریق خاک روسیه عازم اروپا شود .روسها ابتدا اجازه ی چنین سفری را از خاک خود نمی دانند،اما با گرفتن امتیازاتی اجازه عبور به هیأت ایرانی داده شد.(3) انگلیسیها اصرار داشتند که این سفر انجام شود. هدف آنها، گرفتن امتیازات بیشتر از شاه ایران بود و به همین علت از شاه و همراهانش بویژه امین السلطان، وزیر اعظم، بگرمی استقبال و پذیرایی کردند و بزرگترین نشانه های رسمی دولت انگلستان را به آنها اهدا کردند. در این سفر انگلیسیها پیشنهادهای زیادی به شاه ایران دادند که از جمله آنها امتیاز توتون و تنباکوی ایران بود.(4) دولت انگلستان مانند سایر امتیازات برای مصونیت از خطرهای احتمالی، خود بطور مستقیم دخالت نکرد، بلکه یکی از افراد تبعه ی خودش به نام (ماژور جرالد تالبوت) را به عنوان طرف معامله به ایران معرفی کرد. سرگرد تالبوت با پیشنهاد رشوه به شاه و صدر اعظم، موافقت آنها را جلب کرده ناصرالدین شاه قبول کرد که پس از برگشت، وی را به ایران دعوت کند.(5)
اقدامات عملی برای تحقق قرارداد
الف: دعوت تالبوت به ایران و واگذاری امتیاز
همان طور که ناصرالدین شاه در سفر به لندن قول داده بود پس از بازگشت به ایران، از تالبوت دعوت کرد تا به ایران بیاید. وی پس از ورود به تهران با کمک سفارت انگلیس و اعضای آن، متن امتیازنامه را تهیه کرده نزد امین السلطان فرستاد. صدر اعظم با تغییرات جزیی در متن قرارداد، آن را جهت امضا نزد ناصرالدین شاه برد و پس از تعریف و تمجید فراوان از قراداد و شرح مزایای چنین امتیازی آن را به امضای شاه رساند و از او تقدیرنامه ای نیز دریافت کرد.(6) به موجب این امتیاز خرید و فروش کل توتون و تنباکوی ایران در داخل و خارج به مدت پنجاه سال از تاریخ ١٢٦٦ه.ش/١٨٩٠ م – به (ماژور تالبوت) انگلیسی واگذار شد و در مقابل صاحب امتیاز متعهد گردید که هر سال مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی و یک چهارم از سود شرکت پس از کسر مخارج و کسر پنج درصد، به دولت ایران بپردازد.(7)
اعطای چنین امتیازی به یک فرد بیگانه خسارتهای جبران ناپذیری به دولت و ملت ایران وارد می کرد. زیرا به موجب این امتیاز هیچ کس حق خرید و فروش توتون و تنباکو و سیگار در ایران را نداشت مگر با اجازه صاحب شرکت. ورود لوازم و وسایل شرکت از عوارض گمرکی و مالیات معاف بود و هیچ کس حق وارد کردن توتون و تنباکو به ایران را نداشت. فصل هشتم این امتیاز خاطیان از این فرمان را تهدید به کیفر می کرد و طبق فصل دهم کشاورزان ایران متعهد بودند که مقدار محصول خودشان را به نزدیکترین عامل شرکت اطلاع دهند.(8)
ب: تشکیل شرکت و آغاز فعالیتهای اقتصادی و فرهنگی
تالبوت به اتفاق چند نفر و با کمک دولت انگلیس، شرکتی را با نام (رژی) با سرمایه ی اولیه ی ٠٠٠’٦٥٠ لیره در لندن تشکیل داد. وی پس از کسب امتیاز در صدد برآمد که شرکت را درشهرهای کشورمان گسترش دهد. در این راستا ابتدا باغی را در یکی از بهترین مکانهای تهران در آن زمان (خیابان فردوسی فعلی) خریده، ساختمان بزرگی برای اداره مرکزی شرکت در وسط آن بنا کرد.شرکت دیوار محکم و بلندی در اطراف باغ کشید و آن را به شکل قلعهِ جنگی و نظامی در آورد.(9) شرکت پس از تأسیس اداره مرکزی در تهران تصمیم گرفت، شعبه های آن را در سایر شهرهای ایران، بویژه شهرهایی که در آنها محصولات توتون و تنباکو بیشتر کشت و تولید می شد، راه اندازی کند.در این راستا تصمیم گرفته شد نمایندگانی به تبریز، مشهد، شیراز و اصفهان اعزام کند تا در آنجا به تشکیل شرکت مبادرت کرده فعالیتهای خود را آغاز کنند.(10)
پس از احداث ساختمان مرکزی شرکت در تهران و آغاز فعالیت آن در ایران، چند هزار نفر از مردان و زنان و دختران فرنگی در مدت کوتاهی به عنوان کارکنان شرکت وارد ایران شدند بطوری که در هر شهری تعداد زیادی از افراد بیگانه اقامت داشتند.این افراد که تحت پوشش شرکت رژی وارد ایران شده بودند، شروع به فعالیتهای فرهنگی کرده، فرهنگ مسیحیت و غرب را در ایران رواج می دادند. نفوذ در بازار مسلمانان استفاده از دختران برای افزایش فروش، اشاعه فساد از طریق ایجاد رقاص خانه و قمارخانه، فروش و مصرف مشروبات الکلی، استفاده از مسلمانان به عنوان نوکر و توهین و هتک حرمت مسلمانان از جمله موارد اشاعه فرهنگ غربی در ایران به وسیله کارکنان شرکت رژی بود که زمینه های نهضت را کم کم آماده می کرد.(11)
مقاومت مردم در شهرها و آغاز قیام
به علت گسترش شرکت و زرع و استعمال توتون و تنباکو حدود یک پنجم از جمعیت ایران (12) از این طریق زندگی خود را می گذراندند، از این رو نمی توانستند در مقابل تسلط بیگانگان بر امرار معاش خود ساکت باشند. روستاییان، کشاورزان، بازرگانان و تاجران خرده پا و حتی کارگران روز مزد شروع به اعتراض علیه شرکت رژی کردند. به علت رابطه نزدیک و تنگاتنگی که بین طبقات مردم و علما وجود داشت، مردم به روحانیون متوسل شدند تا با رهبری آنها وارد مبارزه و قیام عمومی شوند.(13)
شهرهایی که در این مبارزه سهم بسزایی داشتند به شرح زیر بود:
فارس: اولین نقطه ای که زودتر از جاهای دیگر مورد توجه شرکت قرار گرفت، فارس بود. زیرا قسمت عمده و بهترین محصول دخانیات ایران از فارس تهیه می شد. مردم شیراز که از توجه شرکت به فارس مطلع شده بودند، کسب و کار خود را تعطیل کرده،در مسجد وکیل شیراز جمع شدند. حاج سید علی اکبر فال اسیری شیرازی که در میان علمای آنجا از همه معروفتر و از بیان ویژه ای نیز برخوردار بود،بالای منبر رفت و علیه دولت و شرکت رژی صحبت کرد و در پایان سخنرانی،شمشیری را به دست گرفته،اعلام جهاد کرد و گفت: هر بیگانه ای که برای انحصار دخانیات به شیراز بیاید،من شکم او را پاره خواهم کرد.(14)
نهضت مردم فارس به دنبال سخنان این روحانی مبارز آغاز شد. نمایندگان شرکت که از وضع آنجا آگاه شدند، در بیرون از شهر متوقف شده جرأت ورود به شهر را نداشتند. اما پس از سرکوب مردم، عمال شرکت با تشریفات خاص وارد شهر شدند. مردم فارس هم چنان به مبارزه خود ادامه دادند. دولت، سید علی اکبر فال اسیری را دستگیر و به عراق تبعید کرد. خبر دستگیری و تبعید این روحانی شجاع به گوش مردم رسید. مردم دوباره با تعطیل کسب و کار با شعارهایی علیه شرکت و دولت ایران در امامزاده احمد بن موسی تجمع کردند ولی یکبار دیگر قیام مردم توسط (قوام الملک) حالم فارس سرکوب و سران آنها دستگیر شدند. تبعید این عالم بزرگ به عراق و ملاقات او با سید جمال الدین اسد آبادی در بصره و هم چنین دیدار او در سامرا با آیت الله میرزا محمدحسن شیرازی باعث تسریع نهضت در داخل و خارج ایران شد.(15)
تبریز: مردم و روحانیون تبریز پس از اطلاع از امضای قرارداد، مخالفت شدید خود را از طریق تلگراف به ناصرالدین شاه اعلام کردند و پس از اطلاع از نامه ی (میرزای شیرازی) به شاه مبنی بر خلاف شرع بودن آن و حرکت نمایندگان شرکت رژی به آنجا، مردم به رهبری (میرزا جدا آقا مجتهد تبریزی) مسلح شده، از ورود کارکنان شرکت به تبریز جلوگیری کردند. شاه و درباریان ابتدا با تهدید به قصد سرکوب و ساکت کردن مردم غیور آنجا را داشتند. اما چون این حربه مناسب مواقع نشد، به نیرنگ متوسل شده و نقشه تفرقه و جدایی بین روحانیون و مردم را ریختند ولی مردم از توطئه شوم دولت مطلع شده و آن را نقش بر آب کردند.(16) پس از شکست توطئه شاه و دربار، آنها به فکر تطمیع مردم تبریز افتادند و به آنها قول آزادیهای فراوان دادند. لیکن هیچ یک از ترفندهای آنها موثر واقع نشد و سرانجام مسوولین دولت ایران و شرکت رژی تصمیم گرفتند که از تبریز چشم پوشی کرده و از اعزام کارکنان شرکت به آنجا خودداری کنند.این امر در پیروزی نهضت تنباکو نقش بسزایی را داشت.(17)
اصفهان: در این زمان اصفهان از چند جهت اهمیت داشت: یکی از مهمترین شهرهای تجاری ایران بود و به خلیج فارس جهت تجارت خارجی نزدیک بود و ظل السلطان پسر ناصرالدین شاه در آنجا حکومت می کرد. مردم اصفهان تلاشهای زیادی برای مبارزه با اهداف استعماری شرکت رژی انجام دادند. علمای اصفهان در آن زمان بیشتر از سایرین در بین مردم نفوذ داشتند و در بین آنها (حاج شیخ محمد تقی) معروف به اقا نجفی از همه معروفتر و مشهورتر بود از این رو، وی پرچم مبارزه را علیه بیگانگان به دست گرفت و برای اولین بار فتوای منع خرید و فروش و استعمال دخانیات را به کمک سایر روحانیون صادر کرد. هرچند در آن زمان خارج از اصفهان کسی از دستور آنها اطاعت نکرد اما بیشتر مردم اصفهان از دستور علما اطاعت کردند و فشارها و سختگیریهای ظل السلطان، حاکم وقت اصفهان هم چاره ساز نشد.بعلاوه یکی از علمای اصفهان جهت دادن گزارش نزد میرزای شیرازی به سامرا رفت.(18) یکی از حوادث و اتفاقات مهم در روند نهضت تنباکو، بویژه در اصفهان به آتش کشیدن تنباکوهای یک تاجر است. این تاجر اصفهانی که به خاطر منع خرید و فروش و استعمال دخانیات از طرف علمای اصفهان حاضر نبود آنها را به بیگانه بفروشد، دوازده ساعت از آنها وقت گرفته و شب هنگام، آنها را دریک جا جمع کرده و همه ی آنها را به آتش کشید.(19)
تهران: مردم تهران نیز به دنبال شهرهای شیراز، تبریز، اصفهان و… علیه شرکت رژی و عوامل داخلی و خارجی آنها دست به شورش و قیام زدند و با تعطیلی کسب و کار خود و اجتماع در مساجد و سایر نقاط شهر، اعتراض خود را بر ضد شرکت مذکور اعلام کردند. در پایتخت نیز مانند سایر شهرها رهبری اعتراض و اجتماع مردم به عهده ی علما و روحانیون از جمله عالم بزرگ (میرزا حسن آشتیانی) بود. وی که بارها با شاه و امین السلطان برای لغو امتیاز تماس گرفته ولی نتیجه ای نگرفته بود، سرانجام نامه ای از طرف علمای تهران به میرزای شیرازی، مرجع بزرگ شیعیان در سامرا نوشت و از وی تقاضا کرد که در این باره اقدامی انجام دهد.(20)
مشهد: حاکم خراسان در این زمان فتحعلیخان صاحب دیوان بود. وی همه ی مردم و دست اندرکاران تنباکو در مشهد را مجبور کرد تا تمام کالای خود را به شرکت رژی بفروشند. اما مردم آنجا مانند سایر شهرهای ایران دست به اعتراض زده در مسجد گوهرشاد جمع شدند که با کمک بعضی از علما و بعد از پنج روز تظاهرات و راهپیمایی بطور مسالمت آمیز پراکنده شدند.(21)
سایر شهرها: علاوه بر اینها در سایر شهرهای ایران مثل کرمان، قزوین، کاشان، یزد و… مردم علیه شرکت رژی دست به تظاهرات و شورشهایی زدند و با بستن مغازه ها و محل کارخود در مساجد و مراکز دیگر تجمع کرده،به همراه روحانیون انزجار و نفرت خود را از واگذاری چنین امتیازی اعلام کردند.(22)
صدور فتوای تحریم تنباکو
مردم و علمای شهرهای ایران که از اقدامات خود نتیجهِ قطعی نگرفته بودند، دست کمک به سوی مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی- مرجع تقلید شیعیان جهان- که در آن زمان در سامرا بود دراز کردند. وی از طریق روحانیون و زایران ، هم چنین نامه ها و تلگرافهایی که از ایران به ایشان می رسید و بخصوص نامه سید جمال الدین اسدآبادی، به زیانها و خسارتهای دولت و ملت ایران آشنا شد. ابتدا از طریق مسالمت آمیز و ارسال چند نامه لغو این امتیاز را از ناصرالدین شاه تقاضا کرد. اما وقتی که از این کار نتیجه ای حاصل نشد، سرانجام فتوای مشهور خود را در سال ١٢٦٧ ه.ش/1891م در رابطه با منع استعمال دخانیات به شرح زیر اعلام کرد:
بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ اَلیُوم اِستِعمال تنباکو و توتون بِاَیِّ نحوٍ کانَ در حکم مُحاربه با امام زمان است عجل الله فرجه) (23)
حرره الاحقر محمد حسن الحسینی
پیروزی نهضت و لغو امتیاز
امت مسلمان ایران که هر لحظه منتظر چنین حکمی بودند؛ پس از دریافت آن با هر وسیله ای که در اختیار داشتند در پخش آن اقدام کردند. زیرا چنین کاری را وظیفه ی شرعی خود می دانستند. استقبال از چنین حکمی بی نظیر بود. مردم ایران از پیر و جوان، زن و مرد، کشاورز و کارگر، تاجر و کاسب، همه بدون چون و چرا از آن اطاعت کردند، قلیانها و چپق ها را شکستند و توتونها، تنباکوها و سیگارها را به آتش کشیدند و حاضر نشدند حکم عالم و مرجع خود که استعمال تنباکو را در حکم جنگ با امام زمان (عج) می- دانست، نقض کنند .نفوذ این حکم آنقدر گسترده و وسیع بود که حتی دربار و حرمسرای ناصر الدین شاه را نیز فرا گرفت.(24)
ناصرالدین شاه و دربار او که به عمق و گستردگی نفوذ این حکم پی برده بودند، قصد داشتند با جعلی خواندن و تفرقه و فشار به مردم و روحانیون، بویژه میرزا حسن آشتیانی اثر آن را خنثی کنند،اما وقتی به بی اثر بودن توطئه های خود پی بردند تصمیم گرفتند که با لغو امتیاز داخلی آنها را تسلیم کنند، ولی هوشیاری و تداوم نهضت و حضور مردم در صحنه و اعلام جهاد از سوی میرزای شیرازی توطئه هایشان را نقش بر آب کرد.(25) سرانجام به دلیل فشار نهضت اسلامی- مردمی ایران به رهبری میرزای شیرازی که اساس سلطنت استبدادی ناصرالدین شاه را به مخاطره انداخته بود، وی تصمیم گرفت که امتیاز را لغو کند و با اعلام رسمی لغو امتیاز از سوی دولت ایران و شرکت رژی، مبارزه ی پیروزمند تنباکو پس از 55 روز خاتمه یافت و حکم تحریم لغو شد.((26)
شرکت رژی که مبالغ هنگفتی به شاه و صدراعظم و درباریانش رشوه داده بود خواستار غرامت از ایران شد. که پس از مذاکراتی پانصد هزار لیره به شرکت پرداخت شد.این مبلغ از بانک شاهنشاهی ایران که سهام آن متعلق به انگلیس بود به صورت وام با بهره ی شش درصد در مقابل گرو گذاشتن گمرکات بنادر خلیج فارس، بوشهر، بندر عباس، بندر لنگه و شیراز تأمین شد.بدین ترتیب این گمرکات تحت نظارت و کنترل انگلیس درآمد.
ویژگیهای نهضت تنباکو
الف: اسلامی بودن
مهمترین عامل پیروزی نهضت تنباکو ماهیت اسلامی آن بود،زیرا تنها عامل و انگیزه ای که می توانست توده های مردم ایران را با آن وسعت به حرکت در آورد و آنها را به ایثار و فداکاری و از جان گذشتگی وادارد اعتقادات اسلامی و مذهبی بود.
ب: اطاعت از روحانیت
انگیزه ی این عمل نیزناشی ازاعتقادات اسلامی درقلوب مردم ایران بویژه مذهب تشیع بود. روحانیت به عنوان ادامه دهندگان راه ائمه معصومین علیهم السلام مورد پذیرش و احترام توده ی مردم بودند و به همین دلیل ارتباطات گسترده آنان در سراسر ایارن با مردم باعث گسترش قیام شد.(27)
ج: عمومی بودن نهضت
حضور در صحنه و ادامه ی نهضت تنباکو متعلق به گروه خاصی از مردم نبود، بلکه همه طبقات و اقشار مردم در آن نقش داشتند. زنان ایرانی برای اولین بار با نمایش قهرمانه و شور انگیز، حضور خود را در تاریخ مبارزات ایران به نمایش گذاشتند و حتی رهبری و تظاهرات خیابانی را در چند نقطه به عهده گرفتند.(28)
د: استقامت و فداکاری مردم و رهبران
استقامت رهبری و مردم در تمام مراحل نهضت به چشم می خورد وقتی فتوای تحریم صادر شد، همه مردم از آن اطاعت کردند و شایعه ی جعلی بودن و لغو امتیاز داخلی نتوانست مردم را راضی کند و تا لغو کامل آن و اعلام رسمی دولت و شرکت رژی پایداری کردند. آنها در این راه از جان و مال خود مایه گذاشتند، از معامله با شرکت رژی خودداری کردند و گاه اموال و دارایی خود را به آتش کشیدند و وسایل استعمال دخانیات را شکستند تا سرانجام به پیروزی رسیدند. البته همه اینها ریشه ی عمیق در اعتقادات مذهبی مردم ایران داشت.
پينوشت و منابع:
1. این فرد محمدحسن خان اعتماد السلطنه وزیر انطباعات و دارالترجمه ناصرالدین شاه بود.
2. تحریم تنباکو،اولین مقاومت منفی در ایران،ابراهیم تیموری،ص9-22،شرکت سهامی کتابهای جیبی،تهران،1361.
3. نهضت تنباکو،اداره سیاسی-ایدئولوژیک ارتش،ص16،بی جا،بی تا.
4. تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص23-24.
5. همان مدرک،ص24.
6. تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص27.
7. بررسی تاریخی تنباکو،جمال الدین حسینی،ص31،بی جا،بی تا،بی نا.
8. پیکار پیروز تنباکو،محمد نهاوندیان،ص17،بی نا،بی جا،بی تا.
9. تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص42.
10. قیام تنباکو،یعقوب آژند،ص64-68،انتشارات امیرکبیر،تهران،1367.
11. تحریم تنباکو،محمدرضا زنجانی،ص55-63،بی جا،بی تا،بی نا.
12. جمعیت ایران در آن روز حدود هشت میلیون نفر بود.
13. تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص49.
14. تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص68-69.
15. همان مدرک،ص71-73.
16. قیام تنباکو،آژند،ص98-102.
17. همان مدرک،ص103-107.
18. تحریم تنباکو،تیموری،ص78-79.
19. همان مدرک،ص79.
20. بررسی تاریخی تنباکو،حسینی،ص48.
21. قیام تنباکو،آژند،ص107.
22. تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص80.
23. تاریخ بیداری ایرانیان،ناظم الاسلام کرمانی،بخش اول،ج1،ص19،بی جا،بی تا.
24. تحریم تنباکو،محمدرضا زنجانی،ص101-105.
25. تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،تیموری،ص133-135.
26. همان مدرک،ص210-213.
27. نهضت تنباکو،اداره سیاسی- ایدئولوژیک ارتش،ص90.
28. تحریم تنباکو،زنجانی،ص184