طهران قدیم

 

همانطور كه در زندگينامه حاج محمد موسي ملاحظه خواهيد فرمود:
اجدادِ جِد اعليِ ما در زمان هاي قديم (قبل از دوران صفويه) در شهر شيراز ميكرده اند. ايشان با روي كار آمدن سلسله صفويه و انتخاب شهر قزوين بعنوان پايتخت، به آن شهر مهاجرت مينمايند. حاج ابوالحسن؛ پدر بزرگ حاج محمد موسي در شهر قزوين به تجارت اشتغال داشته است و با موفقيت در كار خود به “حاج ابوالحسن تاجر قزويني” مشهور ميگردد.
با روي كار آمدن آغا محمد خان قاجار و انتخاب طهران در سال ١١٦٤ خورشيدي بعنوان پايتخت، حدود سال ١١٧٠ خورشيدي حاج ابوالحسن  از قزوين به طهران مهاجرت مينمايد. يكي از فرزندان ذكور ايشان بنام “آقا علي” در طهران بدنيا ميايد و در جواني به شغل تجارت مشغول ميگردد و به “آقا علي تاجر طهراني” مشهور ميگردد. وي در طهران ازدواج نموده و صاحب فرزنداني ميشود كه يكي از آنها بنام “محمد موسي” كه حدوداً متولد سال ١٢٠٥ خورشيدي است؛ جدِ اعليِ ما بوده اند. از آنجا كه ايشان هم به شغل تجارت اشتغال داشته است به “حاج محمد موسي تاجر طهراني” معروف ميگردد.

لذا از حدود ٢٣٠ (دويست و سي) سال قبل و همزمان با آغاز شهريت پيدا نمودن طهران، اجداد اين خاندان در تهران زندگي نموده اند. پدرِ جدِ اعليِ ما  (آقا علي تاجر طهراني) در طهران بدنيا آمده  است و رشد و توسعه اين خاندان در اين شهر بوقوع پيوسته است. از اينرو؛ لازمست با تاريخچه شهر اجدادي خاندان خويش بيشتر آشنا شويم:

تاريخچه طهران قديم
پس از كشف اسكلتي در تپه هاي قيطريه؛ باستان شناسان قدمت تهران را حدود ٣٠٠٠ سال ميدانستند. ولي اخيرا در يك حفاري شركت آب و فاضلاب در خيابان مولوي با پيدا شدن سنگوارهِ يك اسكلت كامل از يك زن (كه با بررسي هاي علمي معلوم شد كه مربوط به ٧٠٠٠ سال پيش است) قدمتِ تهران بعنوان يك زيستگاه باستاني حداقل ٧٠٠٠ ساله مشخص شده است.

سنگواره اسكلت زن هفت هزار ساله تهراني در نمايشگاه ميراث باستانشناسي تهران

قريه طهران بعلت نزديكي به شهر باستاني “ري” كه از شهر هاي مهم ايران بود؛ وسعت چنداني پيدا نكرد و بصورت قريه اي در مسير ري باقي ماند. اولین بار سلاطین صفویه که خود را از اولاد حمزه بن موسي (پسر حضرت امام موسي الكاظم و برادر حضرت امام علي بن موسي الرضا) به شمار آورده‌اند، به مرقد حضرت حمزه توجه کردند و بارگاهی برایشان ساختند. بعلت قرار گرفتن بارگاه “حمزة بن موسی بن جعفر الکاظم (ع)” در مجاورت حرم  «حضرت عبدالعظیم» در شهر ری؛ قريه طهران در مسير عبور شاه طهماسب  كه برای زیارت قبرِ جدش از قزوين – پايتخت اوليه صفوي – به ری می‌آمد قرار گرفت. این رفت و آمد ها باعث رونق گرفتن تهران شد. در آن دوره، تهران به واسطه برخورداری از مغاک‌ ها و حفره‌های زیر زمینی و مواضع طبیعی فراوان، بدون برج و بارو بود. كمتر از پانصد سال پيش (٩٦١ هجري) در يكي از همين سفرهاي زيارتي، شاه طهماسب صفوي دستور داد تا دور تهران را براي حفظ امنيت بيشتر، حصار بكشند كه بنام “حصار طهماسبي” معروف شد. اين حصار بشكل يك هشت ضلعي نا منظم بود. این حصار شش هزار قدم طول داشت و برای ساخت آن و برج‌ هایش از دو نقطه خاک برداری شد، بعد‌ها در زمان قاجار، یکی از این دو محل به «چاله میدان» و دیگری به «چاله حصار» معروف شدند.

در اواخر دوران زنديه؛ آغا محمد خان در راستاي براندازي آن سلسله، تهران را (بعلت نزديكي به طبرستان كه محل اقامت بازماندگان زنديه بود)، برای مرکز فرماندهی خود انتخاب کرد و پس از شکست دادن بازمانده هاي سلسله زندیه ،  در سال ١١٦٤ هجري شمسي (دويست و سي و شش سال قبل)  حكومت مركزي خود را اعلام و تهران را به عنوان پایتخت قاجار معرفی نمود.

با رونق گرفتن كسب و كار طي سالهاي حكومت آغا محمد خان، فتحعليشاه و محمد شاه در پايتخت جديد، افراد بسياري از شهرهای مختلف به تهران مهاجرت نمودند و بتدريج جمعيت تهران زياد شد.

 

پس از محمد شاه، ناصر الدين شاه در تاريخ ٢٢ شهريور ١٢٢٧ خورشيدي به سلطنت رسيد. او سالها پس از رسيدن به تاج و تخت، زماني كه ديگر وسعت شهر (همانطور كه در عكس هوائي بالا هم ديده ميشود) كفاف جمعيت را نميداد، براي جشن بيستمين سال سلطنتش بفكر وسعت آن افتاد. لذا فرمان تخريب حصار طهماسبي را در سال ١٢٤٦ خورشيدي (در نوزدهمين سال سلطنتش) صادر نمود. كلنگ مورد استفاده ناصرالدين شاه براي مراسم ساخت حصار جديد كه از نقره با دسته چوبي ساخته شده و در روز ١٧ آذر سال ١٢٤٦ خورشيدي به زمين زده شده است؛ هم اكنون در موزه كاخ گلستان موجود است. او دستور داد تا حصار جديد با ١٢ دروازه جديد ساخته شود و از آن پس شهر طهران را “دارالخلافه” ناميد.

بدين منظور، در فاصله اي دورتر از هر ضلع حصار قبلي، حصار جديدي كشيدند. حصار جديد شكل هشت ضلعي قبلي را حفظ نمود و بنام “حصار ناصري” و محوطه درون آن به “دارالخلافه ناصري” معروف شد كه در اسناد به نام “دارالخلافه طهران” معروف است.

موقعيت حصار طهماسبي و حصار ناصري

 

١٢ دروازه حصار ناصري عبارت بودند از:

در شمال (دروازه  شميران، دروازه  دولت، دروازه  يوسف آباد)، در غرب (دروازه  قزوين، دروازه  باغشاه، دروازه  گمرك)، در شرق (دروازه  خراسان، دروازه  دوشان تپه، دروازه  دولاب) و در جنوب (دروازه  شاه عبدالعظيم، دروازه  خاني آباد، دروازه  غار).

 

از آنجا كه اجداد ما كه بزرگانِ اوليهِ خاندان حاج محمد موسي بودند اكثرا به شغل تجارت در بازار طهران اشتغال داشتند لذا محل سكونت ايشان نيز در اطراف بازار و در محله هاي بازار و بازارچه نايب السلطنه بود.

تاریخچه محله بازار تهران

محله بازار يكي از ٥ محله طهران قديم بوده است (ارگ، عودلاجان، چالِ ميدان، بازار و سنگلج). بنا بر شواهد موجود، محدوده بازار تهران را باید همان هسته اصلی قریه تهران فرض کرد و دلیل این ادعا موقعیت مسجد جامع و نیز نحوه قرارگیری بقاع متبرکه است. قرارگیری بقعه امامزاده یحیی در شرق ، بقعه امامزاده سیداسماعیل در جنوب شرقی، بقعه امامزاده زید و امامزاده سید ولی در بخش غربی و بقعه سیدنصرالدین در جنوب غربی ، می تواند نشان دهنده  محدوده اوليه ده تهران باشد.

بنابراین اساس شکل گیری محله بازار تهران به پیش از عهد صفویان می رسد که در زمان شاه تهماسب وسعت یافت و در آن بناهای جدید احداث شد.

تاريخچه بازارچه نایب السلطنه

بازارچه نایب السلطنه واقع در منطقه ١٢ تهران که تحت عنوان کوچه شهید علی اصغر آل آقا نامگذاری شده، یکی از قدیمی ترین محله های تهران است که یک سوي آن به خیابان ری و سوي دیگر آن به خیابان مصطفی خمینی و سه راه سیروس می رسد.

احداث بازارچه نایب السلطنه به‌ کامران میرزا نایب السلطنه پسر ناصر الدین شاه منسوب است و طول آن به حدود  دو کیلومتر می رسد. سرتاسر این بازارچه در گذشته دارای سقفی از تيرچه‌هاي چوبي و ورق‌هاي آهني بوده و چندین خانه قدیمی، دکان ها و مغازه ها این بازارچه را تشکیل می دهند. تا همین دو دهه اخیر وقتی از زیر این بازارچه میگذشتی به سادگی می توانستی هرآنچه نیاز داری را در بازارچه پیدا کنی. از قنادی، سبزی فروشی و میوه فروشی گرفته تا اطو شوئي، بقالی، ماست بندی، سلمانی، سماورسازی، کبابی، بزازی، انواع نانوایی و خلاصه هر آنچه نیاز یک خانواده است، در آن یافت می شد و اهالی این محله می توانستند تمامی مایحتاج خود را از داخل این بازارچه تهیه کنند.
از طرف خیابان ری که بخواهی وارد بازارچه نایب السلطنه شوی، به یک بستنی فروشی پُرمشتری بر میخوری که در حقیقت محل سابق بستنی اکبر مشتی یکی از قدیمی ترین و معروف ترین بستنی فروشی های تهران است و شهرت و آوازه آن حتی در خارج از ایران و به پیر و جوان رسیده است.

اکبر مشتی نخستین ایرانی بود که به تجارت بستنی روی آورد و نام اصلی او اکبر مشهدی ملایری بود و پس از درگذشت وی، این بستنی فروشی قدیمی با همت شاگرد اکبر مشتی به کار خود ادامه داد و هنوز بسیاری از مردم تهران و ايران، این بستنی فروشی را به نام اکبرمشتی می شناسند و روزی نیست که خانواده ها از اقصی نقاط تهران برای
خرید بستنی به این محل مراجعه نکنند.

از دیگر بناهای تاریخی و جاذبه های توریستی در بازارچه نایب السلطنه می توان به حمام قبله (معروف به حمام خانم) اشاره کرد که مربوط به دوره صفوی است. این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بسیاری از اقوام ما در قدیم ساکن خیابان ری ، بوذرجمهری و بازارچه نایب السلطنه بوده اند و احتمالا بسیاری از قدیمی های فامیل از این حمام خاطره دارند . بازارچه نايب السلطنه که در امتداد بازار بزرگ تهران واقع شده، دارای جذابیت هاي تاریخی و سنتی فراوانی مانند حمام قبله، تکیه حمام خانم، تکیه مُلا قدیر، کوچه مهدی قصاب، قهوه خانه و کوچه صدتومانی ها بوده است .

در کوچه های اطراف این بازارچه نیز می توان بناهای تاریخی و آثار باستانی کهنی را یافت.

شایان ذکر است که مسجد مجتهدی نیز که محل کسب علم و فراگیری دروس حوزوی بسیاری از بزرگان و علما بوده در یکی از کوچه های فرعی بازارچه واقع شده و هنوز محل مراجعه و کسب علم بسیاری از طُلاب است.

 

 حمام قبله

 تهران قديم و وجه تسميه نامگذاري محله ها

محل دفن ٥ شاه ايران در تهران

 

ماشين دودي

 

طهرونموميخوام

 

  سفر از انزلي تا قلب طهران ناصري

 

مسجد آقای مجتهدی

 

مرقد آقای مجتهدی

 

محله های تهران قدیم

تهران قدیم

کتاب طهران قدیم نوشته جعفر شهری

لینک دانلود کتاب

تصاویری از تهران قدیم

 

 

باز سازي گذر ها:

بازارچه عودلاجان از جاذبه های گردشگری تهران در محله قدیمی عولادجان است. این بازارچه که در بخش عودلاجان غربی قرار دارد، از خیابان ۱۵ خرداد آغاز می‌شود و تا عمق بافت تاریخی عودلاجان ادامه پیدا می‌کند. چند سالی است که این مکان به بازار صنایع ‌دستی تبدیل شده است و یکی از پاتوق‌های گردشگری تهران محسوب می‌شود.