مرحوم حاج محمد موسی، ملقب به “تاجــر طهرانی” جد اعليِ اين خاندان می باشند. حاج محمد موسی فرزند آقا علی معروف به “تاجر طهرانی” و نوه حاج ابوالحسن معروف به “تاجر قزويني” می باشد.
اجداد حاج ابوالحسن در شیراز متولد شده و در آن شهر زندگی می کرده اند ولي در زمان رونق تجاري قزوین و مرکزیت این شهر به عنوان پایتخت ، در زمان صفويه از شيراز (شهر آباء و اجدادي شان) به قزوین مهاجرت کرده اند . حاج ابوالحسن به واسطه سكونت و تجارت در قزوین به “تاجر قزويني” معروف گرديد. حدود سال ١١٧٠ خورشيدي (حدود دويست و سي سال پيش) و در آغاز حکومت آغا محمد خان قاجار، پس از آنكه تهران توسط سر سلسله قاجار به پايتختي انتخاب ميشود، حـــــاج ابوالحسن به اتفاق خانواده به تهران مهاجرت مي نمايد.
فرزندش، آقا علي در تهــران متولد مي شود و به كار تجارت مي پردازد و به ” آقا علي تاجــر طهراني” مشهـــور مي گردد. آقا علي در شهر محل تولدش ( تهران) ازدواج مي نمايد و داراي فرزنداني ميشود.
از تعداد كل فرزندان حاج ابوالحسن و همچنين از تعداد كل فرزندان آقا علي اطلاعاتي در دست نيست.
بر اساس اسناد موجود، يك پسر آقا علي تاجر طهراني، محمد موسي نام داشته است. وي نيز در تهران به كار تجارت اشتغال داشته و از اين رو ايشان نيز به “ حاج محمد موسي تاجر طهراني” مشهور بوده است.
نام فامیل در اواخر سلطنت احمد شاه معمول شد و قبل از آن افراد را با لقب می شناختند . لقب مرحوم حاج موسی از آن جهت است كه او از تجار سرشناس زمان خود در تهران بوده است . در زمان قدیم كه تهران را با “ط” می نوشته اند، وي نيز همانند پدرش به ” تاجر طهرانی” معروف شده است. در چند سند قديمي از ايشان با نام كامل “حاج محمد موسي تاجر طهراني” نام برده شده است. مثلا در يكي از اسناد موجود (كه مربوط به وقف يك جلد قرآن مجيد در سال ١٢٤٠ خورشيدي ميباشد) از ايشان به شرح زير نام برده شده است:
“محمد موسي تاجر طهراني خلف آقاعلی تاجر طهراني”
ويا در سندي ديگر كه مربوط به ٣٣ سال بعد و در ارتباط با خريد سه دانگ مشاع از يكباب معازه در سال ١٢٧٣ خورشيدي است كه بعد از رحلت مرحوم پدرشان بوده؛ از ايشان بصورت زير نام برده شده است:
” عاليجاه عزت همراه اشرف الحاج حاجي محمد موسي تاجر طهراني خلف جنت و غفران مآب آقا علي تاجر طهراني “
تولد:
محل تولد حاج محمدموسی، تهران و تاريخ تولدشان با استفاده از شواهد تاريخي حدود سال ١٢٠٥ خورشيدي ميباشد. تاريخ تولد ايشان حدود سي و پنجسال پس از مهاجرت پدر بزرگشان به تهران و در زمان سلطنت فتحعليشاه، دومين شاه سلسله قاجار تخمين زده ميشود. آغا محمدخان قاجار در ٢٧ ارديبهشت سال ١١٧٧ خورشيدی به قتل رسیده ودر این سال فتحعلیشاه قاجار به سلطنت رسید و سلطنتش تا سال ١٢١٣ خورشيدي ادامه يافت. پس تولد حاج موسی مقارن با اواخر دوران سلطنت فتحعلیشاه می باشد.
شرح زندگي:
دوران كودكي محمد موسي همزمان با سلطنت فتحعليشاه، دوران جواني ایشان مصادف با سلطنت محمد شاه و ميانسالي و كهولت وي همزمان با دوران ناصرالدین شاه به ترتيب دومين، سومين و چهارمين شاهان سلسله قاجار بوده است. حاج محمد موسی كه حدود ١٩٥ سال پيش بدنيا آمده است، فردي با سواد بود و قبل از تشرف به مكه، به “ميرزا موسي” مشهور بود. وي به تجارت اشتغال داشت . يكي از كارهاي تجاري ايشان واردات نفت از روسيه تزاري بوده است كه در پيت هاي حلبي و بار بر كشتي به ايران ميامد و براي روشنايي مورد استفاده قرار ميگرفت.
وی از شرکت برانوبل که متعلق به لودویک نوبل و روبرت نوبل، برادران آلفرد نوبل بود نفت خریداری و وارد می کرد و نماینده نوبل در ایران بود. لودویگ نوبل یکی از اعضا برجسته خانواده نوبل و فرزند امانوئل نوبل و برادر بزرگتر آلفرد نوبل، مبتکر جایزهٔ نوبل بود. وی یک مهندس پیشرو بشمار میرفت. لودویگ بهمراه برادرش روبرت، شرکت برانوبل یک شرکت نفتی را در شهر باکو جمهوری آذربایجان تأسیس کرد که به تنهایی ۵۰ درصد نفت جهان را استخراج میکرد. او عموماً به عنوان یک پادشاه واقعی نفت زمان مورد توجه قرار می گرفت. لودویگ نوبل اولین مخازن نفتی ، خط لوله نفتی و مخازن ذخیره سازی را ساخت.او بیشترین ثروت را در میان برادران نوبل به دست آورد و یکی از ثروتمندترین مردان جهان بود. چند سال پس از درگذشت حاج محمدموسی ،شرکت برانوبل به دنبال انعقاد قرارداد با دولت قاجار در شهریور 1290 در رشت دفتر تاسیس کرد و برادران نوبل ساکن رشت گردیدند و این شهر را به مهمترین پایانه وارداتی نفت به ایران تبدیل کردند. این مواد ابتدا توسط کشتی های هزار تنی از راه دریایی باکو وارد بندر انزلی و از آنجا از طریق پمپاژ و وسیله لوله های آهنی به انبار نفت در محله باقرآباد رشت و باغشاه سابق تخلیه و از این انبارها توسط کاروان های شتر با پیت نفت به دیگر نقاط ایران فرستاده می شد. شرکت نفت برادران نوبل در آن زمان بزرگترین شرکت سرمایه گذاری در گیلان بود که تحت حمایت روسها قرار داشت. پس از انقلاب اکتبر در روسیه ، کمونیست ها شرکت و ثروت خانواده نوبل را مصادره کردند.
اوج فعاليت تجاري حاج محمدموسی مقارن با سلطنت ناصر الدين شاه قاجار است. حجره تجاري ايشان در آن زمان، در تيمچه امين اقدس در بازار تهران بود.
بازار بزرگ تهران که هنوز هم از اصلی ترين مراکز خريد تهران است از يادگارهای زمان فتحعليشاه قاجار می باشد. اين بازار مجموعه ای از دالان ها و كوچه های تو در تو با رديف دكان ها و راسته مغازه هااست . همين معماری سنتی و جالب است که آن را ممتاز از ساير بازارها نموده است. امروزه بخش هايی از بازار مانند بازار بين الحرمين، ديگر آن نقش پيشين را ندارند اما هنوز از نظر جنبه تجاری رونق بسيار دارند. مجموعه بازار تهران دارای بخش های مختلفی است که از آن جمله می توان به تيمچه علاءالدوله، تيمچه قيصريه، تيمچه مهديه، چهار سوق بزرگ، بازار امير، تيمچه امين اقدس، تيمچه صدراعظم، تيمچه كتاب فروشان و بازار بين الحرمين اشاره نمود.
نقشه دارالخلافه طهران – ١٢٣٧ خورشيدي
تيمچه امين اقدس در بازار تهران
اين بنا در قرن سيزده هجری قمری در عهد ناصرالدين شاه قاجار ساخته شد و به نام امين (امينه) اقدس، يكی از همسران معروف ناصرالدين شاه موسوم شد. اين تيمچه، شامل تيمچه عظيم، گنبد صدفی و يزدی بندی های محكم مزين به كاشی كاری است. بنای ياد شده در بازار تهران و پس از چهار سوق بزرگ قرار دارد.
حاج محمد موسي از عنفوان جواني بسیار متمول بوده است. در نقشه های قدیمی و اولیه شهر تهران، از چند سرای معروف تجاری نام برده شده که یکی از آنها سرای حاج موسی می باشد . در نقشه اي موجود در آرشيو كاخ گلستان، كه نقشه بخشي از دار الخلافه طهران در سال ١٢٣٠ خورشيدي (مقارن با ٢٥ سالگي حاج محمد موسي) است، سرا هاي بازار تهران و نام سراي حاج موسي در آن مشخص است.
حاج محمد موسی بسیار دست به خیر بوده و کارهای خیر زیاد و مهمی در زمان حیات خود انجام داد. از جمله آنها ساخت حمام و ساخت يخچال هاي طبيعي است كه با يخ زدن طبيعي آب در مخازن زير زميني در زمستان و ذخيره سازي آن براي تابستان، مورد استفاده قرار مي گرفت. ايشان بخش اعظمی از املاك خود را وقف امور خیر نموده است كه بخش وسیع موقوفه ايشان، زمينهاي محل يخچال ها ي طبيعي است كه هم اكنون در اطراف میدان خراسان واقع است (در ميدان خراسان اول خيابان خاوران فعلي، پمپ بنزيني است كه ابتداي زمين هاي وقفي وي است: به طرف شرق تا چند صد متر و به طرف جنوب هم تاچند كوچه). سايراملاك موقوفه ايشان، حمام حاج موسى نزديك بازارچه نايب السلطنة، مقداري اززمين هاي بيسيم و چندين سرا و مغازه دربازارتهران است. از جانب مرحوم حاج محمد موسي، دو فرزند ارشدشان (مرحوم حاج محمدعلي و مرحوم حاج محمد كاظم ) به عنوان متولي موقوفات تعيين شده بودند و پس از ایشان کلیه اولاد ذکور نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن به عنوان تولیت موقوفات قرار داده شده اند. درآمد موقوفات طبق وقف نامه صرف رسيدگي به افراد كم درآمد در فاميل ونيز اقامه عزاداري حضرت اباعبدالله حسين مي شود.
كوچه و خانه آقاموسی تاجر در پامنار
در خیابان پامنار تهران (که بین خیابان پانزده خرداد و‌خیابان امیرکبیر قرار دارد) و بخشی از محله عودلاجان (یااودلاجان) می باشد ودر زمان قاجار این محله اعیان نشین و محل سکنای تجار معروف بوده است؛ کوچه ای به نام امینالدوله وجود دارد که منزل مسکونی امین الدوله (دولتمرد معروف زمان ناصرالدین شاه و‌مظفرالدین شاه) در آن کوچه قرار داشته است. در اواسط این کوچه روبروی منزلی که متعلق به وزیرمختار روس بوده کوچه ای به نام “آقا موسی تاجر” بوده كه امروزه تابلوي آن “بن بست آقا موسي” است، که حدس زده ميشود كه در آن كوچه، منزل حاج موسی تاجرطهرانی واقع شده بوده است. در نقشه رسم شده در سال ١٢٣٧ خورشيدي نام كوچه “آقا موسي تاجر” است كه در عكس زير با دايره قرمز مشخص شده است.
مالکیت این منزل در حال حاضر با شهرداری است و توسط یکی ازمعماران فرهنگ دوست به نام آقای مهندس مرباغی در حال مرمت و بازسازی می باشد. به گفته مهندس مرباغی قدمت این خانه به زمان زندیه می رسد و در برهه ای محل اقامت حاج محمد موسی تاجرطهرانی بوده است و به همین مناسبت نام این کوچه “آقاموسی تاجر” گذاشته شده است . در حال حاضر، این که این منزل متعلق به جد اعليِ خاندانِ ما بوده یا نه و این که آيا واقعا این كوچه بنام جد ما بوده است و نه فرد دیگری، مشخص نیست . آقای مهندس مرباغی با بررسی هایی که کرده و شرح حالی که از حاج محمد موسي تاجر طهراني در اين سايت خوانده است؛ احتمال می دهد “آقا موسي تاجر” و “حاج محمد موسي تاجر طهراني” یکی باشند. این حقيقت که جد اعلي ما از تجار بزرگ زمان خود بوده و مراودات بازرگانی که با روسهاداشته و این که این منزل هم در مجاورت منازل سایر تجار و مجاورت منزل سفیر مختار روس قرار داشته است؛ قرینه هایی برای این حدس و گمان می باشد. آقاي مهندس مرباغي معتقدند كه ساخت اين منزل با توجه به معماری و تزئینات آن؛ به دوران زندیه (حدود سال ١١٥٠ خورشيدي – ٢٥٠ سال قبل) برمیگردد. لذا با توجه به تاريخ ولادت حاج موسي؛ وقتي ايشان آن خانه را خريداري ميكنند ٧٥ تا ٨٠ سال پس از احداث آن بوده و مسلما قبل از ايشان مالك و يا مالكان ديگري داشته است. همچنين با توجه به بررسي هاي آقاي مهندس مرباغي و بعضي از اسناد موجود؛ بجز حاج موسي آن منزل مالكان ديگري مثل “ميرزا محمد ناظر” ، “خانواده تهرانيان از١٢٦٦ تا ١٣٣٦خورشيدي، بمدت ٧٠ سال” و “خانواده حاج عليرضا پَياب از ١٣٣٦ تا ١٣٨٥ خورشيدي، بمدت ٥٠ سال ” داشته است كه در آن سكونت داشته اند و هر كدام در بنا تغييراتي ايجاد نموده اند. بعنوان مثال؛ در حياط اين بنا سه حوض در سه زمان متفاوت، شكل متفاوت و مصالح متفاوت بر روي هم ساخته شده كه زيرين ترين آنها كه با ساروج ساخته شده است كه نشان از گود بودن حياط اوليه دارد. اكنون با لايه برداري سطح حياط؛ اين سه حوض بيرون آمده و اشكال و مصالح متفاوت آنها مشخص شده است. حوض زیرین که قدیمی تر و به صورت دایره‌ای شکل از سنگ و ساروج ساخته شده بوده اينك در حیاط اين خانه بازسازی و احیا شده است. خانه ای است مرموز و پر از رمز و راز که با هر ضربه کلنگی كه به در و دیوارش زده ميشود؛ لایه‌ای از تاریخ طهران در سه عصر زنديه، قاجار و پهلوي نمایان میشود……
در هر حال این منزل زیبایی ها و ویژگی های خاصی دارد که دیدن آن را جذاب می نماید. خصوصا اگر این احتمال هم برود که زماني متعلق به نیای ما بوده است. طبق نقشه عبدالغفار كه مربوط به ١٨٠ سال پيش است؛ در آن نقشه، اين خانه بنام ميرزا محمد ناظر ثبت شده است. چنانچه فرص يكي بودن “آقا موسي تاجر” و نياي ما درست باشد؛ با توجه به شواهد ميتوان نتيجه گرفت كه “حاج محمد موسي تاجر طهراني” احتمالا در اواخر دهه بيست و يا اوائل دهه سيِ عمر خود، و پس از ازدواج با فاطمه خانم؛ از حدود ١٢٣٠ خورشيدي (١٧٠ سال پيش) آن بنا را از ميرزا محمد ناظر خريداري نموده اند و تا فروش آن به ديگري؛ در آن بنا سكونت مينموده اند.
تصاویری از این منزل بازسازي شده را در انتهاي اين زندگينامه، مشاهده می فرمایید.
وفات:
حاج محمدموسی تاجر طهراني حدود ٦٨ سال عمر داشته اند كه از دنيا ميروند. زمان فوت ایشان اواخر پائيز و يا اوايل زمستان سال ١٢٧٣ خورشيدي (١٣١٢ قمری) و در زمان سلطنت ناصرالدين شاه می باشد.
توضيح: تاريخ سندي كه ايشان قسمتي از اموال خود را وقف نموده اند؛ ٢ محرم ١٣١٠ (٦ مرداد ماه ١٢٧١ خورشيدي) و تاريخ حاشيه نويسي هاي همان سند كه مربوط به بعد از فوت ايشان بوده و متعلق به زهرا خانم و پنج دختر كبيره آن مرحوم است؛ ٢١ شعبان ١٣١٢ (٢٨ بهمن ١٢٧٣ خورشيدي) است. (سند شماره ٤ از سري اسناد قديمي زير). از سوي ديگر؛ تاريخ سند ديگري كه مربوط به خريد سه دانگ از يك باب مغازه است؛ ٦ آبان ١٢٧٣ خورشيدي است. (سند شماره ٣ از سري اسناد قديمي زير).
لذا حاج محمد موسي تاجر طهراني بعد از آبان ماه سال ١٢٧٣ خورشيدي و قبل از بهمن ماه همان سال فوت نموده اند.
ايشان در وصيت نامه خود كه بتاريخ ٢ محرم سنه ١٣١٠ قمري تحرير شده است؛ مواردي همچون “اداي ديون از كليه تركه” و هزينه كردن از محل ثلث براي “سه روز تعزيه داري مراثي .. تالي مجلس فاتحه باشد”، “حمل نعش به وادي السلام”، “بعمل آوردن صيام و صلاهْ از زمان تكليف تا زمان فوت” را ذكر كرده اند. و اضافه نموده اند كه “زياده از ثلث هر قدر كه زياد آمد ملكي ابتياع كنند و ملحق به ملك وقفي .. نمايند”. و همچنين “پرداخت حقوق خمس كليه تركه من حيث المجموع” و “پرداخت صداق متعلقه .. موافق قباله” و ….. را متذكر شده اند. لذا مطابق وصيتِ ايشان؛ پيكر پاكشان به عتبات عاليات منتقل و در كنار پيكر همسر اولشان (حاجيه فاطمه خانم) بخاك سپرده شد. مزار ايشان در آرامستان “وادي السلام” نجف اشرف و در ٥٠ متري قبور مطهر حضرت هود پيغمبر و حضرت صالح پيغمبر قرار دارد.
پس از ايشان، عروسشان (مريم سلطان)، تعدادي از فرزندانشان (حاج محمد علي، حاج محمد كاظم و حاجيه عاليه خانم)، همسر دومشان (حاجيه زهرا خانم) و همسر دوم حاج محمد كاظم قندي (خانم خديجه سلطان) نيز در جوار ايشان دفن شده اند.
حرم حضرات هود و صالح قرار است توسط دولت عراق، گسترش يابد و تسطيح قبور اطراف نيز بدين منظور صورت پذيرفته است. بزودي با اتمام طرح گسترش، قبور حاج محمد موسي، حاج محمد علي، حاج محمد كاظم، …. كه در پنجاه متري حرم قرار دارند، در داخل صحن حرم مطهر حضرات پيغمبران هود و صالح واقع خواهند شد.
همسران و فرزندان حاج محمد موسي تاجر طهراني:
همسر اول حاج محمد موسي، حاجيه فاطمه خانم (نوه دختري حاج محمد محسن طهراني) بوده است. “فاطمه خانم” دختر حاج محمد كاظم و حاجيه ام سلمه (دختر حاج محمد محسن طهراني) ميباشد.
فرزندان اين زوج ٢ پسر به نام های حاج محمدعلی و حاج محمد كاظم و ٣ دختر به نام های حاجیه كوكب سلطان، حاجيه خاور سلطان و حاجيه مريم سلطان بوده اند. مشخص نيست كه آيا حاج محمد موسي نسبت به رسم زمان خويش دير ازدواج نموده اند (وقتي تاجر موفقي شده اند تشكيل خانواده داده اند) و يا بموقع ازدواج نموده اند، ولي دير اولاد دار شده اند. و يا اينكه عمر اولاد هاي اول اين زوج بدنيا نبوده است. در هر صورت با اطلاعات فعلي ما، قراين، اسناد و يا شواهد نقل شده از سوي نوادگان؛ اولين فرزندشان (حاج محمد علي) به تخمين، در ٢٧ سالگي ايشان – در سال ١٢٣٢ خورشيدي – بدنيا آمده است.
حاج محمد موسي و فاطمه خانم، خود فرزندان دو خاندان ذيل بوده اند:
الف: زوج:
حاج ابوالحسن تاجر قزويني ⬅ حاج علي تاجر طهراني ⬅ حاج محمد موسي تاجر طهراني
ب: زوجه:
* حاج باقر ⬅ حاج علي اكبر ⬅ حاج محمد⬅ حاج محمد محسن طهراني ⬅ خانم ام سلمه ⬅ فاطمه خانم
* (برگرفته از كتاب الذريعه نوشته مرحوم علامه شيخ آقا بزرگ طهراني)
پس از فوت فاطمه خانم، حاج محمد موسی در حدود سال ١٢٥٠ خورشيدي و در سن حدود چهل و پنج سالگي خويش، در حاليكه كوچكترين فرزندش (مريم سلطان) حدوداً ٢ ساله و طفل خردسالي بود؛ عیال دیگری بنام “حاجيه زهرا خانم” اختيار ميكنند و از ايشان نيز صاحب شش فرزند ديگر به نامهاي حاجيه فاطمه سلطان، حاجيه عاليه، حاجيه شهر بانو، حاجيه عذرا، حاج عليرضا و حاجيه كبري ميشوند. متاسفانه از شجره زهرا خانم (همسر دوم حاج محمد موسي) اطلاعاتي در دسترس نميباشد.
نام فامیلی بخشی ازفرزندان حاج محمدعلی در حال حاضر نيز حاج موسی می باشد اما فرزندان حاج محمد كاظم و حاج علیرضا و حتي فرزندان تعدادي از دختران حاج موسي داراي نام فامیلی “قندی ” هستند.
با توجه به سختی و مشقت سفر حج در آن زمان، تمام فرزندان حاج موسی حاجی یا حاجیه بوده اند.
حاج محمد موسي تاجر طهراني در مجموع يازده فرزند داشتند. پس از رحلت ايشان سه فرزند آخر ايشان (عذرا، عليرضا و كبري) از نظر سن شرعي “صغير” بوده اند. با اطلاعات فعلي ما، از تعداد ١١ فرزند ايشان؛ نوه هاي به ثمر رسيده شان ٤٦ نفر بوده كه در حال حاضر هيچكدام از ايشان در قيد حيات نيستند و همگي برحمت خدا رفته اند:
اسناد قديمي
١- وقف كلام الله مجيد توسط آقا محمد موسي تاجر طهراني خلف آقا علي تاجر طهراني در سال ١٢٧٨ قمري (مطابق با ١٢٤٠خورشيدي)
٢- بخشي از نقشه قديمي طهران (نقشه برزين) كه بازار تهران و “سراي حاج موسي” در آن بخوبي مشخص است (١٢٦٨ قمري مطابق با ١٢٣٠ خورشيدي و ١٨٥٢ ميلادي)
از نسخه اصل اين نقشه در آرشيو كاخ گلستان نگهداري ميشود.
٣- سند خريد سه دانگِ موروثي از ششدانگِ يك باب دكان در راسته بازار آهنگران توسط حاج محمد موسي تاجر طهراني در تاريخ ٢٧ ربیع الثاني سنه ۱۳۱۲ قمري (ششم آبان ۱۲۷۳ خورشیدی). در اين سند از ايشان بشرح ” عاليجاه عزت همراه اشرف الحاج حاجي محمد موسي تاجر طهراني خلف جنت و غفران مآب آقا علي تاجر طهراني ” نام برده شده است.
٤- وصيت نامه و وقف نامه تنظيمي توسط حاج محمد موسي تاجر طهراني بتاريخ ٢ محرم ١٣١٠ (ششم مرداد سال ١٢٧١ خورشيدي) منقوش به مُهر و اثر انگشت ايشان. بخش سمت راست وصيت نامه و بخش سمت چپ وقف نامه است.
براي كسب اطلاعات بيشتر در باره وقف نامه حاج محمد موسي تاجر طهراني به بخش “موقوفه ها و موسسه هاي عام المنفعه” اين سايت مراجعه فرمائيد.
شنيده ها / خاطرات مربوط به حاج محمد موسي، همسران و فرزندانشان
١- خانم فرح كاظمي نيا (نبوي راد):
– بنده، فرح همسر حاج اقا نبوی (پسر خديجه خانم دختر حاجيه مريم سلطان) هستم. ازطرف مادرنيز ما از نوادگان مرحوم حاج محمد موسی هستیم. ایشان از همسر اول ۳ دختر بنام خاور، کوکب و مریم و دو پسر بنامهاي حاج محمد علی و حاج محمد کاظم داشتند. بعدازفوت همسر اول، ایشان ازهمسر دوم نيز پنچ دخترکه نام یکی که فاطمه بوده (نام بقیه رافراموش کرده ام) و یک پسر بنام عليرضا داشتند (که دراوایل ازدواجمان چون دائی مادر شوهرم که دخترمریم سلطان بود وازطرفي دائي مادربزرگم (که دختر خاور سلطان ) بود، منزلشان رفتیم) . خاور خانم همسر حاج محمد حسین بزرگ بود که ایشان تاجر بازار بودند، چهار دختر بنام های رقیه (که مابه ایشان خاله جان بزرگ) می گفتیم و طوبی و ربابه (که همسر آشیخ حسن بود که به حاج دایی قلی معروف بودند که بنظرم پسر حاج محمدعلی بودند. ربابه خانم ۱ پسر بنام محمدعلی و ١ دختر داشتند که هر دو از دنیا رفته اند) و چهارمي هم مادربزرگ ما، حاج خانم خانما بودند
– انطورکه خديجه خانم، مادر حاج اقا جواد نبوي تعریف ميکردند؛ كوكب سلطان بزرگتر از خاور سلطان بوده و میگفت مادر ما (یعنی مریم سلطان) کوچکترین فرزند بوده که یکی ازفامیل گفته بود روز تشیع جنازه مادرشان توي دست و پا بوده که بغلش کردم و او را در طاقچه هایی که دراطاقهای قدیم بود، گذاشتم.
– تاانجاکه از بزرگتر ها شنیدم کوکب سلطان با مادر بزرگ ما، خاورسلطان جاری بودند وبا مادر شوهرشان دریک منزل بودند که پدربزرگ ما به حاج محمد حسین بزرگ معروف بودند ولی اسم شوهر كوكب سلطان (كه برادر حاج محمد حسين بوده و تعداد فرزندانشان) را نمیدانم
– و ازحاجخاله فاطمه پرسیده بودید مادر همسرم خدیجه سلطان تعریف میکردند که ایشان دو دختر بنام عصمت خانم و نصرت خانم داشتند. عصمت خانم فرزندی نداشت و نزدیک منزل ایشان بودند و در مهماني ها ایشان را دعوت میکردند و ما با ایشان اشنا بودیم.
٢- آقاي احمد قندي:
-خدا رحمت كند عمه خانم محترم و پدر و مادرم را. من يكبار در سن ٥ سالگي وبعد در ١٣ سالگي قبور اجدادم در وادي السلام نجف را زيارت كردم ازسن ٥ سالگي كه عمه خانم هم بودند، خاطرات ضعيفي دارم اما ١٣ سالگي را كاملا به خاطر دارم كه مرحوم پدر از سحر به حرم مشرف مي شدند و اول آفتاب به قبرستان مي آمدند وكنار قبر پدر و مادر و جد و عمو و عمه و مادربزرگ مدتي قرآن مي خواندند.
-به خاطرم مي آيد كه قبر هر دو همسر مرحوم حاج محمد موسي كنار قبر خودش بود و نام هر دو بر روي سنگ قبر ها مشخص بود
تصاويري از منزل بازسازي شده منتسب به حاج محمد موسي تاجر طهراني در پامنار
تصاوير منزل منتسب به حاج محمد موسي تاجر طهراني؛ پس از بازسازي
آدرس : خیابان امیرکبیر ، خیابان پامنار ، کوچه خلیلی مفرد، کوچه آقاموسی، بن بست اول ، خانه اردیبهشت